HAREZMŞAHLÂR DEVLETİ

Harezm, Ceyhun nehrinin aşağı mec­rasının her iki tarafında bulunan ülkeye verilen isimdir. Eski ananeye göre bura­ya tayin edilen valilere ‘”Harezmşah” unvanı veriliyordu. Harezmşahlar, Sel­çuklular zamanından itibaren ve 1077-1231 tarihleri arasında hüküm süren bir Türk devletidir.

Kadınlar Harezmşahlar Devleti’nde siyasî hayatta önemli rol oynamışlardı. Adı geçen devlet hükümdarlarından İlArslan (1156-1172) öldüğü zaman, ço­cukları arasında taht mücadelesi başla­dı. O öldüğü sırada büyük oğlu Tekiş, Cend şehrinde vali olarak bulunuyordu. Küçük kardeşi Sultanşah’ın annesi Me­like Terken bu durumdan istifade ederek oğlunu tahta oturturken, devletin idare­sini de kendisi yürütmeye başlamıştı.

Ancak Tekiş bu durumu kabul etmeye­rek komşu Karahıtaylar Devleti’nden yardım aldı ve Harezmşahların merkezi Gürgenc’e doğru ilerledi. Terken Hatun ve Sultan-şah bu Karahıtay ordusuna mukavemet edemeyeceklerini anlayarak Harezm’i terk ettiler. Böylece Tekiş,Harezmşahlar Devleti sultam oldu (1173).
Ancak Sultan-şah ve annesi Terken Ha­tun, Harezmşahlarm arasındaki anlaşmazlıktan yararlanmak isteyen Hora­san hakimi Müeyyed Ay-Aba ile birleş­tiler ve daha sonra Harezm’e doğru yü­rüdüler. Sultan Tekiş ani bir hücumla Müeyyed Ay-Aba’yı mağlup ederek öl­dürdü. Terken Hatun ve Sultan-şah ise bu hücumdan sonra Dihistan’a kaçabilmişlerdi. Tekiş ise onların peşini bırak­madı ve Dihistan’ı zapt ederek Terken Hatun’u ele geçirdi, neticede Terken Ha­tun iktidar hevesi yüzünden hayatından oluyor ve Tekiş tarafından öldürülüyor­du (1174).

Harezmşahlar Devleti’nde siyasî ha­yatta birinci derece rol oynayan kadınlardan en önemlisi Tekiş’in eşi Terken Ha­tun’du. Terken Hatun aslen bozkır Türk prenslerinden birinin kızı idi. Tekiş ile evlendikten sonra akraba Türk boyların­dan bir kısmı da onunla beraber Harezm’e gelerek buraya yerleştiler. Terken Hatun bu zümreyi daima himaye etmiş ve onların Harezmşahlar Devleti içinde kudretli bir askerî sınıf olmalarına im­kân sağlamıştı. Tekiş’in 1200 tarihinde ölümünden sonra yerine Kutb ed-Dîn Muhammed geçti. Bu devrede Terken Hatun ön plana çıkmış ve oğlu Kutb ed-Dîn Muhammed kadar devlet idaresinde nüfuz sahibi olmuştu. Nitekim Gurlularım Harezm’in başkenti Gürgenc’i muha­sarası sırasında (1204) ve daha sonra akrabasından Kezlik’in isyanının bastırıl­ması ve adı geçen asinin öldürülmesinde (1208), Terken Hatun birinci derecede rol oynamıştı. Diğer taraftan Moğol hü­kümdarı Çingiz Han Harezm üzerine yü­rümeye hazırlandığı sırada, Terken Ha­tun ile oğlu Sultan Muhammed arasın­daki iktidar anlaşmazlığından yararlan­mak istedi. Terken Hatun elindeki bü­yük kudret ve orduya rağmen Moğol or­dusu ile bir mücadeleyi göze alamayarak Gürgenc’i terk etti. Bu sırada Sultan Muhammed’in kadınlarım ve küçük ço­cuklarım, yani haremini de beraberinde almıştı. Ancak Terken Hatun ve berabe­rindekiler Moğolların elinden kurtula­madılar ve sığınmış oldukları Mazenderan’ın kalesinde onların eline esir düştüler (1220). Daha sonra Terken Ha­tun ve sultanın kızları Çingiz Han’m sa­rayına götürüldüler.

Terken Hatun’un devlet içindeki kud­reti ve esir düştükten sonraki durumu­nu en iyi şekilde Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu tarafından yazılmış olan “Ha­rezmşahlar Devleti Tarihi “nde ifade edilmiştir. “Terken muazzam Harezm­şahlar İmparatorluğu’nun idaresi ve siyasetinde hemen hemen Harezmşah’la ayın derecede nafiz diğer bir hükümdar­dı. Bazı ahvalde hatta oğlundan da ileri idi. Sultanın emirleri veya fermanları Terken’in müdahaleleriyle bozulur, hiç kale alınmaz olurdu. Bir kelime ile Vali­de Sultan imparatorluk iç ve dış işleri­nin tedvir ve tanziminde oğlu ile ortak durumda idi. Sultan Celâl ed-Dîn zama­nında Terken Hatun, Cengiz Han’ın Karakurum’daki sarayında idi. İhtiyar Va­lide Sultan’in oradaki durumu o derece sefilâne bir hal almıştı ki, günlük yiyece­ğini bile Cengiz Han’ın sofrasının artık­larından bizzat gelerek toplamak sure­tiyle temine mecbur bulunuyordu”. Terken Hatun için o şa’şaah günler artık ge­ride kalmış ve perişan bir durumda ölmüştü (H.630/M.1232:33i).