I. Kutsal Dünya İçinde Ayısıtlar

Ayısıt, yaratıcı, bereket ve refah sağlayan dişi ruhlar zümresine verilen isim­dir. Bunların bir kısmı insan yavrularım ve kadınları, bir kısmı da hayvan yavru­larım ve dişi hayvanları korurlar. Ayı­sıtlar, dağımk halde bulunan hayat un­surlarım toplayıp birleştirir ve “kut” yaparlar. “Kut” adı verilen nesneyi ana karnındaki çocuğa üflerler, bu yolla ço­cuğa can verirler. Hâmile kadınlar dâima bu ruhların himayesinde bulunurlar. Kuğular ” Ayısıt “ların timsali sayılır ve bu sebeble bunlara dokunulmaz.Yakutların inanışlarına göre Ayısıtlar gökten, gümüş tüylü beyaz kısrak sure­tiyle inerler, yele ve kuyruklarım kanat gibi kullanırlar. İnsanları koruyan Ayısıtlar yaz günlerinde güneşin doğduğu yerde, hayvanları koruyan Ayısıtlar ise kış günlerinde güneşin doğduğu yerde bulunurlar.

Yakut kızları Ayısıt adına “tangora” (put) yapıp karyolalarının al­tına saklarlar. Kısır kadınlar çocuk vermesi için Ayısıt’a dua ederler. Gebe ka­dınlar, doğum yapacakları gün yaklaş­tıkça odalarını ve evlerinin çevresini çok temiz tutmaya çakşırlardı. Komşu çocuklarına ve hayvan yavrularına karşı şefkat gösterir ve onları doyururlar. Ayısıt geldiğinde herkes güler yüzlü, şen ve tok olmalıdır.

Ayısıt âyini yapmak için şaman ma­sum ve hafif gençlerden dokuz erkek ve dokuz kız hazırlar. Şaman kızları sol ya­nına, erkekleri sağ yanma alıp halka teş­kil eder. İlâhiler okuyup dansa başlar­lar. Şaman muhtelif Ayısıtlara methi­yeler söyleyerek göklere çıkmak için dua eder. Şaman böylece dokuz “oloh”u ge­çerek Ayısıtlarm dergâhına ulaşır. Ya­kut kadınlarına göre Altaylılarda sonun Umayı temsil ettiği gibi “son” Ayısıt’ı temsil eder. Yakutlarda, doğumdan üç gün sonra Ayısıt Hatun Tanrı teşyi edilirken “son” törenle bir çukura gö­mülür. Bu tören sırasında kahkaha ile gülen genç kadına Ayısıt’m girdiğine ve çocuğunun çok olacağım inanılır.

Yakutlardaki Ayısıt, eski Türklerdeki UmayIm paralelidir. Bu tanrıçaya kadınlar çocuk sahibi olmak için taparlar.

Altaylıların panteonunda “umay”dan başka iki dişi tanrı daha vardır. Âna Maygıl ve Ak ene. Ana Maygıl milleti koruyan bir dişi ruhtur, bu tanrıçaya “Ulus Ana”sı da denir.Ak ene veya Ak ana yaradılış efsane­sinde yeralıraktadır. Efsaneye göre bu tanrıruh, ya kudretini büyük ya­ratıcıya ilham etmiştir. Altay yaradılış destanında Tanrı Ülgen, denizden çıkan Ak-Ana’nın tavsiyesine uyarak yeryü­zünü yaratmıştır:Bir Ak-Ana var idi, yaşardı su içinde Su yüzünde görünerek Ülgen’e şöyle dedi:
-Yaratıcısın, şu kutsal sözü öğren.
Hep “yaptım oldu” de, başka söz söy­leme
Hele de yaratırken: “Yaptım olmadı” deme.
Ak-Ana bunu söyledi ve kayboldu.
Denize dalıp gitti, bilinmez ne oldu
Ülgen’in kulağından bu buyruk hiç çıkmadı.