Büyük Selçuklu Devletinde Siyasî Evlilikler

Siyasî evlilikler Selçukluların siyase­tinde önemli bir rol oynamıştı. Halifeler ile yapılan siyasî evliliklerin yanısıra birçok mahallî hanedanlar ile de aynı şe­kilde bağlar kurulmuştu. Nitekim Ukaylîler, Büveyhîler, Kâkuyîler ve öteki ma­hallî hanedanlar evlilikler yoluyla Sel­çuklulara bağlanmış veya bu hanedan­larla iyi dostluk münasebetleri kurul­muştur. Bunlardan tespit edebildiğimiz bir kısmını belirtmeye çalışalım.

Tuğrul Bey’in münasebete giriştiği ilk devletlerden birisi Büveyhîler idi. Büveyhîlerden İmad ed-Din Ebû Kâlicâr (1Ö24-1048), yaklaşan Selçuklu istilası karşısında Sultan Tuğrul Bey’e barış teklif etti. Bu barış şartlarına göre, Tuğ­rul Bey’in Ebû Kâlicâr’ın kızı ile, Çağrı Bey’in kızının da Ebû Kâlicâr’ın oğlu Ebû Mansur Fulâd Sultan ile evlenmesi kararlaştırılmıştı. Öte taraftan Ukaylîlerden Şeref üd-Devle Müslim b. Kureyş (öl. 1085) Çağrı Bey’in kızı Safiye Hatun ile evlenmişti. Müslim’in ölü­münden sonra da kardeşi İbrahim aynı Hatun ile evlendi. Safiye Hatun Ukaylîler ile ilgili siyasî olaylarda yer aldığı gi­bi, zaman zaman bu hanedan onun saye­sinde Selçuklulardan yardım görmüş ye birşeyler koparabilmiştir. Ayrıca Sultân Melikşah da kız kardeşi Zeliha Hatun ile Şeref üd-Devle’nin oğlu Ebû Abdullah Muhammed’i evlendirmişti.

Çağrı Bey’­in kızı Arslan Hatun’un daha sonra Kâkuyîlerden Ala’ed-Devle Ali ile (469/ 1076-77), Melikşah’m kızlarından Sitare Hatun’un da aynı aileden Ala’ed Devle Ebu Kâlicâr Gerşasb ile evlendiğini tes­pit edebiliyoruz. Sultan Sencer de kız kardeşlerinden birini Âl-i Burhan aile­sinden Abdülaziz b. Ömer ile evlendirdi ve eniştesini “el-Sadr” unvanı ile Buha­ra hanefîlerinin başına getirdi (1102).

Büyük hanedanlar ve Selçuklular ara­sındaki siyasî evliliklere gelince, Sultan Alp Arslan Karahanhlardan Yusuf Ka­dir Han’ın kızı Şâh Hatun (Nân Melik) ile, Alp Arslan’m kızı Ayşe ise Şems ül-Mülk Nasr ile ve daha önce belirttiğimiz üzere Melikşah, Terken Hatun ile evlen­mişti. Bu düğün 1064 yılında yapılmış ve Merv şehri baştan aşağı bu düğün münasebetiyle donatılmıştı. Terken Ha­tun bu düğün için çok ağır bir çehiz ile birlikte bin Türk köle ve cariye getirmiş­ti. Melikşah 1055 yılında doğduğuna gö­re, evlilik için bu sıradaki yaşının küçük olduğu anlaşılıyor. Ancak bu tip siyasî evliliklerde yaş sözkonusu olmayıp veri­len tarih resmî nikah yılıdır, gerçek mâ­nâdaki evlilik daha sonraki yıllarda ol­maktadır. Bu iki aileden Melikşah’m kı­zı ile Batı Karahanhlardan Süleyman b. Davud da evlenmişlerdi. Sultan Sencer’in eşi Terken Hatun da Karahanhlar dan II. Muhammed (öl. 1132)’in kızı idi.

Öte taraftan 1064 yılındaki düğünde Alp Arslan’ın oğlu Arslanşah ile Gazne-liler sultanı ibrahim’in kızı evlenmişti. Sultan Alp Arslan birinci Kafkasya se­feri sırasında (1064) Gürcü kralı IV. B agrafın kızı (veya yeğeni) ile evlenmek istemiş ve bu evlilik gerçekleşmişti. Sul­tan daha sonra bu eşinden boşanarak onu Nizam ül-Mülk, başka bir rivayete göre ise Gence Emiri Fazlun ile evlendir­mişti.

Selçuklular devrindeki en önemli siya­sî evlilikler, Abbasî ailesi ile Selçuklu ai­lesi arasında idi. Selçuklular İslâm dün­yasının manevî liderleri olan Abbasîler ile olan evliliklere önem veriyorlardı. Halife Kaim biEmrillah’m Çağrı Bey’in kızı Hatice Arslan Hatun ile evlenmesi 1056 yılında vuku buluyor ve iki hanedan ara­sındaki münasebetler bu akrabalık ile kuvvetleniyordu. Daha sonra yukarıda beHrttiğimiz üzere Halife’nin kızı Seyyide ile Sultan Tuğrul Bey arasındaki evli­lik sözkonusu oldu. Halife bu evliliği ön­ce uygun karşıladı ise de, sonradan bazı engeller öne sürdü. Bu Halife ile Tuğrul Bey’in arasının gerginleşmesine sebep oldu. Bu evlilik konusunda iki taraf ara­sında üç yıl süre ile devam eden anlaş­mazlık, neticede Tuğrul Bey’in Seyyide ile Tebriz dışında nikahının kıyılması ile son bulmuştu (23 Ağustos 1062). Tuğrul Bey’in ölümünden sonra (1063), Selçuk­lu tahtına geçen Alp Arslan’m ilk işi iki hanedan arasındaki münasebetlerin dü­zelmesi bakımından, Seyyide’yi babası­nın yanma göndermek olmuştu. Bu dev­rede iki aileyi birbirine yaklaştıran baş­ka bir evlilik de Sultan Alp Arslan’ın kı­zı ile Halife Kaim’in oğlu Udetü’d Dîn arasında idi.

Muktedî adıyla Abbasî ha­lifesi olan Udetü’d-Dîn ile Alp Arslan’m kızı arasındaki nikah merasimi 1072 Nisan’ında Nişabur’da yapıldı. Daha sonra Selçuklu prensesi ölmüş olmalı ki, Muk­tedî 474/1081-82 yılında Sultan Melik­şah’m kızı Mehmelek ile evlenmek iste­di. Bu evliliğe Terken Hatun pek razı olur görülmemiş ve kızının Gazne ve Karahanlı hükümdarları tarafından isten­diğini ileri sürmüştü. Ancak Nizam ül-Mülk’ün ısran ve Hatice Arslan Hatun’un aracı olmasıyla bu evliliğe evet dedi. Yine de Muktedî’nin başka bir evlilik yapmaması şartı öne sürülmüştü. Mehmelek Hatun, Sultan Melikşah’m Bağ­dat’ta bulunduğu bir sırada, muhteşem bir düğünle Halife Muktedî ile evlendi (1087).

Gelinin çehizini 130 deve ve 74 katır taşıyordu. Ayrıca katırlardan altı tane­sinde oniki gümüş sandık içinde gelinin ziynet eşyası ve mücevherleri bulunu­yordu. Bağdat bu düğün şerefine görül­memiş bir şekilde süslenmişti. Ancak bu evlilik mutsuz bir şekilde sonuçlanmıştı. Daha sonraki yıllarda Melikşah’m kızla­rından Seyyide, Halife Mustazhir ile (502/1109), Sultan Sencer’in kızı (Mehmelek) ile Halife Müsterşid ve Sultan Mes’ud’un kız kardeşi Fatıma ile Halife el-Muktefî (1137) evlenerek iki aile arasındaki bağları kuvvetlendirmişler­di.

Bu siyasî evliliklerin yanısıra Selçuk­lu ailesi içinden de evliliklerin yapıldığım görüyoruz. Yukarıda zikrettiğimiz ör­nekler dışında, Irak Selçuklularından Mes’ud (1134-1152) kızım yine hanedan­dan Davud b. Mahmud ile evlendirmişti (1134). Akraba evliliklerinden biri de Sultan Sencer’in kızı Mehmelek Hatun ile Irak Selçuklu Devleti’nin ilk sultanı Mahmud b. Muhammed Tapar (1118-1131) arasında olmuştu. Sencer kızını mükemmel cihazlar, altın ve kıymetli taşlarla süslü mahaffe ve fillerle Hora­san’dan Irak’a yolladı. Ancak Mehme­lek Hatun çok yaşamayıp ölünce, vaide sultan Emîrsitti Hatun kız kardeşi Gevherneseb’i gönderdi. Mehmelek için Am’ak-ı Buharî adlı şair mersiye olarak şiirler söylemişti.